Ikony religijne – jak zmieniały się na przestrzeni wieków?
Zwróć jednak uwagę na to, że na przestrzeni wieków ikony ulegały ewolucji. Zmieniały się techniki ich tworzenia, sposób przedstawiania postaci użycie surowców potrzebnych do ich wykonania. Jedno pozostało jednak niezmienne – idea ikony, która opiera się na tym, aby jak najlepiej ukazać prawdy religijne. Chcesz dowiedzieć się, jak zmieniała się historia ikony przez stulecia? A zatem zapraszamy do lektury!
Co to jest ikona?
Przypomnijmy, że ikony to nic innego jak obrazy o tematyce religijnej przedstawiające sceny biblijne lub wizerunki świętych. Słowo "ikona" pochodzi z języka greckiego. Tym, co odróżnia je od innych dzieł, jest charakterystyczna forma, bazująca na utrwalonej przez wieki sztuce ikonopisarskiej. W przypadku ikon największe znaczenie ma jak najbardziej autentyczne odtworzenie prawd wiary. Aspekt estetyczny czy emocjonalny przekaz autora dzieła schodzą na daleki plan. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat charakteru ikon i ich znaczenia w chrześcijaństwie, zapraszamy: Ikony – obrazy religijne, które na stałe wpisały się w życie chrześcijan.
Co miało wpływ na wygląd ikon w poszczególnych epokach?
Dziś jednak przyjrzymy się, jakim modyfikacjom ulegały ikony na przestrzeni stuleci. Zanim jednak to zrobimy, wyjaśnijmy, że na to, jak wyglądały obrazy religijne w poszczególnych epokach miały wpływ liczne czynniki. Do najbardziej znaczących można zaliczyć:
-
● Tło historyczne – jeden z najważniejszych aspektów w przypadku ikon. Od nastrojów społecznych, prądów myślowych i wydarzeń mających miejsce w danej epoce w dużej mierze zależy charakterystyczny dla niej wygląd obrazów religijnych.
-
● Funkcja w kościele – rozumiana jako szeroko pojęte wykorzystanie ikon do krzewienia wiary, a także ustosunkowania się duchownych do znaczenia obrazów religijnych w wielkiej wspólnocie Kościoła.
-
● Względy estetyczne dominujące w danej epoce – czyli nic innego jak trendy i style, które w danym okresie definiowały malarstwo. Zwróć także uwagę, że w przypadku ikon, ewolucji ulegały też przedstawiane na nich symbole i motywy, co było związane z doskonaleniem się kunsztu malarskiego artystów.
Zwróć uwagę na to, że ikony były jednym z najważniejszych środków służących do komunikacji na linii duchowni – wierni. Kolejne pokolenia dokładały więc starań, aby zachować charakter ilustracji i przekaz w najdrobniejszych szczegółach. Dzięki temu, chociaż minęły setki lat obecne pokolenia mogą czerpać z ich bogatej tradycji.
Ikony religijne w starożytności – czyli dzieła powstające w ukryciu
Podróż przez historię ikon rozpoczniemy w starożytności, bo jak być może domyślasz się, już pierwsze wspólnoty chrześcijańskie tworzyły obrazy o tematyce religijnej. Warto jednak wiedzieć, że były to wyjątkowo trudne czasy dla pierwszych chrześcijan, wyznawców Jezusa prześladowanych przez cesarstwo. Dlatego najstarsze ikony powstawały w ukryciu, najczęściej w katakumbach. Pierwsze ikony miały bardzo skromną formę i były pozbawione ornamentyki, ponieważ ich zadanie nie polegało na ozdabianiu przestrzeni, lecz na przekazywaniu prawd wiary i umacnianiu w niej tych, którzy zdecydowali się pójść za Chrystusem. Jakie motywy przedstawiały średniowieczne ikony? Zwykle były to: ryba, gołąb czy winorośl, które stanowiły znaki rozpoznawcze chrześcijan. Nie ulega jednak wątpliwości, że zbudowały one podwaliny pod rozwijającą się w późniejszych wiekach sztukę sakralną.
Rozkwit ikon religijnych w okresie panowania cesarza Konstantyna Wielkiego
Kamieniem milowym w rozwoju ikonografii był okres panowania cesarza Konstantyna Wielkiego. W 313 roku wydano edykt mediolański gwarantujący wolność wyznania chrześcijanom. Dzięki temu religijna sztuka pisania ikon mogła wyjść z podziemia i ujrzeć światło dzienne. Zwróć uwagę na to, że był to czas powstawania wielkich świątyń chrześcijańskich – chociażby bazyliki Św. Piotra w Rzymie. Monumentalne budowle wymagały stosownych dekoracji, a ikony wpisywały się w nie jak ulał. Co ważne, w IV wieku obradowały sobory chrześcijańskie (np. Sobór Nicejski), podczas których ustalono wiele dogmatów m.in. dogmat o Trójcy Świętej, co oczywiście znalazło odbicie w ikonografii. Zaczęto też przedstawiać Jezusa jako pełnoprawnego Boga i człowieka. Ikony wywyższały jego postać ponad świętych i eksponowały boskie aspekty – np. przez ukazanie aureoli. Ikony ewoluowały także pod względem estetycznym. Wpływ wschodniej kultury sprawił, że emanowały złotym blaskiem, co oczywiście niosło symbolikę boskości. Opracowano też precyzyjne wytyczne odnośnie przedstawiania postaci.
Ikony w średniowieczu – burzliwa historia obrazów religijnych
Kolejne stulecia przyniosły rozwój chrześcijaństwa oraz wzrost znaczenia cesarstwa Bizantyjskiego oraz sztuki bizantyńskiej na arenie narodowej. Z jednej strony pozwoliło to na rozwój ikonopisarstwa, z drugiej – zrodziło wewnętrzny spór. U jego podstaw leżały granice dopuszczalnego kultu obrazów oraz problem, w jakim stopniu człowiek może ukazywać boskość postaci przedstawianych w swoich dziełach.
Ikonoklazm – czym był i jak wpłynął na rozwój ikonopisarstwa?
Od VIII do IX wieku trwał spór między ikonodulami czyli zwolennikami kultu ikon a ikonoklastami, którzy go odrzucali. Ostatni byli zdania, że ukazywanie na ikonach świętych i oddawanie im czci jest prostym krokiem do bałwochwalstwa. W związku z tym na przestrzeni lat wiele ikon uległo zniszczeniu. Z drugiej jednak strony ugruntowały się jeszcze silniejsze fundamenty, pozwalające stworzyć reguły pisania i odczytywania ikon.
Ikony w średniowieczu ostatecznie zostały uznane przez kościół za dzieła, które odgrywają ważną rolę w liturgii oraz pobożności. Zyskały też hieratyczną estetykę, której głównymi wyznacznikami są:
-
● Brak perspektywy
-
● Intensywne kolory
-
● Liczne symbole – w tym złocenia odnoszące się do wieczności.
Malarstwo ikonowe w kościele wschodnim i łacińskim
Zwróć uwagę na to, że prawdziwy rozkwit ikony przeżywały w kościele wschodnim. Zwłaszcza we wschodnich kościołach chrześcijańskich bizantyńskiej tradycji popularne stały się ikonostasy, czyli wysokie ściany wypełnione ikonami. W zachodnim nie były tak bardzo popularne, co oczywiście nie oznacza, że były nieobecne. Wzorce duchowe i estetyczne początkowo trafiły na podatny grunt w średniowiecznej Italii, skąd stopniowo rozprzestrzeniły się na teren niemal całej Europy. Warto pamiętać również o tym, że w średniowieczu, w kościele łacińskim rozwinął się kult Maryi oraz świętych męczenników, których również przedstawiano w sztuce ikonowej. Poza obrazami religijnymi tworzono też freski, mozaiki, rzeźby czy witraże przedstawiające postacie czy motywy religijne. Co więcej to właśnie ta epoka umocniła przekonanie o tym, że ikona ma duchową wartość, a zatem otwiera przed wiernymi drzwi do zjednoczenia się z Bogiem w modlitwie.
Ikony w renesansie czyli balans religii i sztuki
Ogromne zmiany w ikonografii chrześcijańskiej miały miejsce natomiast w epoce renesansu. To bardzo swoisty czas, w którym tematyka sakralna – z jednej strony pozostawała w centrum zainteresowania, z drugiej, zaczęto też zwracać większą uwagę na przyrodę czy piękno ludzkiego ciała będące oczywiście dziełem Stwórcy. W efekcie powstawały ikony przedstawiające postacie z łagodną mimiką i emocjonalnością, co sprawiało, że powodowały jeszcze bardziej wyraziste przeżycia religijne. Artyści odrzucali przy tym niektóre surowe wytyczne z ikonografii średniowiecznej. Wiele z nich jednak zostało zachowanych – nadal dbano także o wymowną symbolikę dzieł. Przykładem mogą być aureole towarzyszące wizerunkom Jezusa czy Matki Bożej. Dla osób piszących ikony ważne było jak najwierniejsze odzwierciedlenie prawd religijnych. Ich twórczość sprawiła natomiast, że świątynie wypełniały się pięknymi dziełami sprzyjającymi modlitwie i lepszemu zrozumieniu wiary.
Reformacja i kontrreformacja – ikony religijne w świetle przemian w kościele
Kolejnym okresem, który znacząco wpłynął na sztukę sakralną był czas reformacji. Ruch zapoczątkowany w 1517 roku przez Marcina Lutra stanowczo odrzucał kult obrazów świętych. Sprawiło to, że w wielu miejscach doszło do obrazoburstwa, czyli niszczenia malowideł i rzeźb religijnych. Mogłoby się wydawać, że w takich okolicznościach ikonografia oddali się w cień. Tymczasem nabrała ona rozpędu. Przyczyniła się do tego z pewnością kontrreformacja będąca odpowiedzią na postulaty Lutra, a także ustalenia wprowadzone podczas soboru trydenckiego. Kościół katolicki wyraźnie stanął po stronie sztuki sakralnej, głosząc, że ikony pełnią ogromną rolę dydaktyczną i są niezbędnym ogniwem rozwijania w społeczeństwie pobożności. Artyści tworzący ikony w tym okresie zaczęli jeszcze bardziej dbać o szczegóły i przywiązywać dużą uwagę do zdobień oraz duchowej głębi.
Ikony w oświeceniu i współczesności – jakie wpływy minionych epok można w nich zauważyć?
Kolejne wieki przyniosły ponownie zawirowania w świecie historii sztuki sakralnej. Oświecenie, XIX wiek i początek XX wieku pozwoliły ewoluować również malarstwu ikonowemu. Warto jednak pamiętać o tym, że artyści w swojej pracy z ikonami bardzo często czerpali z dziedzictwa poprzednich pokoleń. W XIX wieku na fali tęsknoty za minionymi czasami twórcy ikon zaczęli nawiązywać do dawnych praktyk. Powróciły złocone tła oraz mocno wydłużone postacie królujące w gotyku. Oczywiście wpływ na estetykę ikon wywarła także ówczesna epoka, dająca głos romantycznym nurtom.
Wpływ tradycyjnego ikonopisarstwa można też zauważyć w twórczości Prorafaelitów. Członkowie bractwa powstałego w XIX wieku w Anglii zajmowali się tworzeniem ikon. Cechą charakterystyczną ich twórczości były intensywne kolory oraz dopracowane szczegóły. Oba z tych elementów są charakterystyczne dla ikon średniowiecznych. Pamiętaj jednak, że w żadnym wypadku nie są ich kopią, lecz nową interpretacją zainspirowaną dziełami mistrzów.
Jakie ikony są dziś najpopularniejsze?
A jakie ikony masz do dyspozycji obecnie? To przede wszystkim reprodukcje najbardziej znanych dzieł ukazujące wizerunki Boga Ojca, Jezusa Chrystusa oraz Matki Bożej. Zwróć uwagę na ich różnorodność. Popularnymi tematami są Ikona Jezusa Eucharystycznego, Jezus Chrystus Pantokrator, Serce Jezusa – to tylko niektóre z wielu propozycji. Ikony z Matką Bożą pokazują natomiast Maryję w jej różnych rolach – od Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, przez Oblubienicę Ducha Świętego na wizerunku Czarnej Madonny kończąc. Wśród dostępnych dziś dewocjonaliów znajdziesz ikony ze Świętą Rodziną oraz ikony świętych. Co ciekawe, wiele z tych obrazów powstaje z użyciem tradycyjnych technik – w tym przenoszenia farby na deskę, co jeszcze bardziej podkreśla ich wyjątkowość i nawiązuje do bogatej tradycji. Zwróć uwagę, że w takim przypadku prace przygotowawcze i wykończeniowe są wykonywane ręcznie. Zdarza się, że współczesne ikony są zdobione złotem płatkowym.
Ikony religijne na całym świecie w swoisty sposób pokazują wyboistą drogę chrześcijaństwa – od narodzin Chrystusa do dziś. Są niezastąpionymi elementami wiary, pozwalającymi na jeszcze większe skupienie na modlitwie i pielęgnowanie własnej pobożności. Dlatego od lat cieszą się niesłabnącą popularnością. Zastanawiasz się, czy warto mieć ikonę w domu? Oczywiście, że tak! Przekonaj się o tym, zagłębiając się w inny wpis na naszym blogu, czyli: Ikony – jaką rolę odgrywają w chrześcijaństwie i dlaczego warto mieć je w domu?.
Wszystkie komentarze